Η περίπτωση του Ελία Καζάν είναι από τις πιο αμφιλεγόμενες στην ιστορία του Χόλιγουντ. Χωρίς αμφιβολία, είναι ένας από τους σπουδαιότερους σκηνοθέτες που πέρασαν ποτέ από τον παγκόσμιο κινηματογράφο, γνωστός και ως ο «Σκηνοθέτης των Ηθοποιών», αφού έβγαλε μια σειρά πρωτοκλασάτων σταρ του σινεμά και του θεάτρου, όπως ο Μάρλον Μπράντο, ο Τζέιμς Ντιν και ο Γουόρεν Μπίτι.
Όμως, την ίδια στιγμή έχει μείνει στην ιστορία του Χόλιγουντ και ως ο “καταδότης” συνεργατών του, τους οποίους δε δίστασε να “δώσει” την περίοδο του Μακαρθισμού, όταν βρέθηκε με την πλάτη στον τοίχο και κινδύνευε να χάσει τη δουλειά του. Η πράξη αυτή αμαύρωσε την τεράστια καριέρα του και τον κυνηγούσε μέχρι το τέλος της ζωής του, αφού αρκετοί συνάδελφοί του δεν τον συγχώρησαν ποτέ.
Ωστόσο, το 1999 βραβεύτηκε από την Ακαδημία με Όσκαρ για τη συνολική του προσφορά στον κινηματογράφο και η στιγμή της απονομής του είναι από τις πλέον αμήχανες στη μακρόχρονη ιστορία των βραβείων.
Ο Ελία Καζάν γεννήθηκε στις 7 Σεπτεμβρίου του 1909, στην Κωνσταντινούπολη. Το πραγματικό του όνομα ήταν Ηλίας Καζαντζόγλου και όταν μεγάλωσε κι έγινε τρανός σκηνοθέτης, ζητούσε απ’ όλους να τον φωνάζουνε “Ηλία”, όπως η μητέρα του, Αθηνά.
Ο πατέρας του, Γιώργος Καζαντζόγλου ήταν έμπορος χαλιών και η οικογένεια το 191 μετανάστευσε στη Νέα Υόρκη. Ο Ελία μεγαλώνοντας ήθελε να ασχοληθεί με την υποκριτική, όμως, ο πατέρας του έφερε πολλές αντιρρήσεις. Ωστόσο, αυτές κάμφθηκαν και έτσι ο “Ηλίας” σπούδασε για περίπου δύο χρόνια στη Δραματική Σχολή του Πανεπιστημίου του Yale ενώ δούλευε ως σερβιτόρος για να καλύψει τα έξοδά του.
Το 1932 εντάχθηκε στη νεοϋρκέζικη θεατρική ομάδα Group Theater, έναν από τους σημαντικότερους πειραματικούς θιάσους του μοντέρνου θεάτρου, ως ηθοποιός και βοηθός σκηνοθέτη. Εκεί, ήρθε σε επαφή με μαρξιστικές ιδέες και το 1935 έγινε μέλος του Κομουνιστικού Κόμματος της Αμερικής. Ωστόσο, 1,5 χρόνο μετά αποχώρησε, λόγω της άρνησής του να συμμετάσχει σε απεργία του θιάσου του.
Όταν ο θίασος διαλύθηκε, ο Ελία Καζάν στράφηκε στη σκηνοθεσία, τόσο στο θέατρο, όσο και στη μεγάλη οθόνη όπου διακρίθηκε αρχικά στο γύρισμα ντοκιμαντέρ, με γνωστότερο το “Οι άνθρωποι του Cumberland” με θέμα τη ζωή των ανθρακωρύχων του Τενεσί. Η δεκαετία του ’40 ήταν για εκείνον η αρχή μιας μεγάλης και σπουδαίας καριέρας. Ξεκίνησε ως ηθοποιός, όμως το 1945 στράφηκε με επιτυχία στη σκηνοθεσία. Μάλιστα, απέσπασε το πρώτο του Όσκαρ σκηνοθεσίας και καλύτερης ταινίας για την ταινία “Συμφωνία Κυρίων” του 1947, όπου ο Γκρέγκορι Πεκ υποδύεται ένα δημοσιογράφο που παριστάνει τον Εβραίο για να νιώσει στο πετσί του τις αντισημιτικές διακρίσεις.
Ο Καζάν στις ταινίες του δείχνει ένα κοινωνικό πρόσωπο, περνώντας με τον δικό του μαεστρικό τρόπο μηνύματα για θέματα που απασχολούσαν την κοινωνία, όπως ο ρατσισμός. Το 1947 μαζί με τους συναδέλφους του Τσέριλ Κρόφορντ και Ρόμπερτ Λιούις ιδρύουν το περίφημο Actors Studio, μια δραματική σχολή αφιερωμένη στη μέθοδο Στανισλάφσκι, που ανέδειξε πολλούς ταλαντούχους ηθοποιούς. Ο Καζάν αναδεικνύεται σταθερά σε “Μίδα” του Χόλιγουντ, αφού όποιον ηθοποιό αγγίζει, τον κάνει σταρ πρώτης γραμμής.
Όλοι θέλουν να συνεργαστούν μαζί του. Ειδικά, στις αρχές της δεκαετίας του ’50 που μπαίνει δυναμικά για τον σκηνοθέτη. Είναι και η εποχή που με την κλασική ταινία “Λεωφορείον ο Πόθος” (1951) αναδεικνύει το ερμηνευτικό ταλέντο Μάρλον Μπράντο, ο οποίος μαζί με τη συμπρωταγωνίστριά του, Βίβιαν Λι αποσπούν χρυσά αγαλματίδια.
Την περίοδο εκείνη στην Αμερική ο Μακαρθισμός (πήρε το όνομά του από τον γερουσιαστή Τζόζεφ Μακάρθι) ήταν στο αποκορύφωμά του, έχοντας επιδοθεί σε ένα “κυνήγι μαγισσών”, όπου προσπαθούσε να “καθαρίσει” την κοινωνία, μαζί και το Χόλιγουντ από πιθανούς κουμουνιστές, εχθρούς της πατρίδας και της κυβέρνησης.
Ο Ελία Καζάν, εκείνη την περίοδο ήταν έτοιμος να γυρίσει την ταινία “Βίβα Ζαπάτα” με πρωταγωνιστή τον Μάρλον Μπράντο στο ρόλο του Μεξικανού επαναστάτη. Πριν προχωρήσει όμως, είχε λάβει αυστηρή προειδοποίηση από τον πρόεδρο της 20th Century Fox πως η καριέρα του στο σινεμά θα τελείωνε αν δεν κατέθετε στην επιτροπή Αντιαμερικανικών Υποθέσεων.
Ο σκηνοθέτης εμφανίστηκε δυο φορές στην επιτροπή. Την πρώτη απλά παραδέχτηκε πως υπήρξε για λίγο μέλος του Κομουνιστικού Κόμματος. Τη δεύτερη, όμως, μετά από σχετικές πιέσεις, κατέδωσε οχτώ πρώην συνεργάτες και φίλους του, οι οποίοι είχαν υπάρξει κι εκείνοι μέλη. Η πράξη του αυτή έμελλε να αμαυρώσει την καριέρα του και να τον στιγματίσει για πάντα, ενώ έχασε και πολλούς φίλους του, ανάμεσά τους ο Άρθουρ Μίλερ.
Τα επόμενα χρόνια ο Καζάν συνέχισε να σκηνοθετεί ταινίες-αριστουργήματα, όμως, ο χαρακτηρισμός του “καταδότη” δεν έπαψε να τον συντροφεύει. Η τελευταία του ταινία ήταν “Ο τελευταίος μεγιστάνας” το 1976 με πρωταγωνιστές τους Ρόμπερτ ντε Νίρο και Τζακ Νίκολσον.
Το 1999 η Ακαδημία Κινηματογράφου θέλησε να τιμήσει τον ηλικιωμένο πιά, Ελία Καζάν για τη συνολική του προσφορά στον κινηματογράφο. Μια προσφορά που κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει. Αμφισβήτησαν, όμως, αρκετοί την απόφαση της Ακαδημίας να του απονείμει τιμητικό Όσκαρ.
Τη βραδιά εκείνη, οι θεατές παρακολούθησαν την πιο αμήχανη στιγμή στην μακρόχρονη ιστορία των βραβείων. Το Όσκαρ παρέδωσαν συγκινημένοι δύο καλοί του φίλοι, ο Μάρτιν Σκορσέζε και ο Ρόμπερτ Ντε Νίρο. Στην αίθουσα, οι περισσότεροι σταρ σηκώθηκαν όρθιοι να τον χειροκροτήσουν. Άλλοι θερμά, άλλοι συγκινημένοι, όπως ο Γουόρεν Μπίτι και άλλοι σαν να έκαναν… αγγαρεία. Υπήρχαν και ηθοποιοί, όπως ο Εντ Χάρις και ο Νικ Νόλτε που παρέμειναν στις θέσεις τους, με τον φακό να απαθανατίζει τη δυσφορία τους.
Έξω, δε από το κτίριο είχε συγκεντρωθεί πλήθος κόσμου που και αυτό ήταν διχασμένο: άλλοι με πλακάτ αποδοκίμαζαν τον “καταδότη” και άλλοι υποστήριζαν τον σπουδαίο σκηνοθέτη. Είναι από αυτές τις περιπτώσεις που αναρωτιέσαι αν πρέπει να διαχωρίσεις τον καλλιτέχνη από τον άνθρωπο. Ή καλύτερα, τον καλλιτέχνη από τις πολιτικές του πεποιθήσεις. Το Χόλιγουντ, στην πλειοψηφία του δεν τον συγχώρησε ποτέ για το γεγονός ότι έδωσε ονόματα. Συγχώρησε, όμως, άλλους συναδέλφους του που το όνομά τους για παράδειγμα, είχε εμπλακεί σε σεξουαλικά αδικήματα.
Ο Ζυλ Ντασέν, πάντως, δεν τον συγχώρησε ποτέ. Ο γνωστός σκηνοθέτης ήταν ένας από τους φίλους του Καζάν, τους οποίους είχε καταδώσει στην Επιτροπή.
Ο Ντασέν βρέθηκε στη μαύρη λίστα του Χόλιγουντ μετά από καταγγελία του Καζάν. Αρνήθηκε, ωστόσο, να καταθέσει, στην αντικομουνιστική «Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών» και βρέθηκε διωκόμενος. Τότε, τον βοήθησε ο φίλος του και διευθυντής της εταιρίας Φοξ, Ντάριλ Ζανούκ να φύγει για την Ευρώπη, αναζητώντας καταφύγιο. Αρχικά, έμεινε στο Λονδίνο και αργότερα στη Γαλλία, όπου συνέχισε να δημιουργεί ταινίες.
Ο σκηνοθέτης δεν ξέχασε ποτέ την εις βάρος του καταγγελία από τον Καζάν και μετά το τιμητικό Όσκαρ, ξέσπασε, δημοσιεύοντας στην εφημερίδα «Hollywood reporter» μια διαφήμιση εναντίον της επιτροπής και του ίδιου του σκηνοθέτη, λέγοντας ότι «αν του είχε απομείνει λίγη αξιοπρέπεια θα έπρεπε να απορρίψει το βραβείο».
«Ο Καζάν ήταν κάποιος που αγαπούσα και ποτέ δεν ξεπέρασα αυτό που έκανε… Υπάρχουν πράξεις, μετά τις οποίες κάποιες πόρτες και κυρίως κάποιες αγκάλες δεν πρέπει ποτέ να ξανανοίγουν», είχε γράψει μεταξύ άλλων.
Ο Ελία Καζάν έφυγε σαν σήμερα 28 Σεπτεμβρίου το 2003 σε ηλικία 94 ετών από φυσικά αίτια.
