Όλοι μας έχουμε βιώσει μια εμπειρία κατά την οποία αισθανθήκαμε, μιλήσαμε ή συμπεριφερθήκαμε με τρόπο που μας εξέπληξε όταν μας συνέβη κάτι αναπάντεχο.
Κάτι που δεν φαίνεται να είναι παρά ένα ασήμαντο περιστατικό μπορεί να μας αναστατώσει και ξαφνικά αντιλαμβανόμαστε ότι για καιρό νιώθαμε κάτι πολύ έντονο χωρίς να το συνειδητοποιούμε.
Ο σύντροφός σας δουλεύει πολλές ώρες κι εσείς έχετε αναλάβει πρόθυμα όλες τις δουλειές του σπιτιού. Ο καημένος κουράζεται τόσο πολύ. Όταν του ζητάτε μια φορά να περάσει από το καθαριστήριο στον δρόμο του για το γραφείο κι εκείνος διστάζει πριν δεχτεί, του λέτε έντονα: «Δεν πειράζει! Άσε! Θα πάω μόνη μου!».
Η φίλη σας τηλεφωνεί τελευταία στιγμή και ακυρώνει αυτό που είχατε κανονίσει –«Κάτι προέκυψε… Συγγνώμη»– κι εσείς βλέπετε με έκπληξη ότι εκνευρίζεστε. Πάντοτε ήσαστε πολύ ανεκτική σε αυτού του είδους την αδιαφορία εκ μέρους της. Τώρα όμως συνειδητοποιείτε ότι σας πείραξε που πέρυσι ξέχασε τα γενέθλιά σας. Βλέπετε τώρα καθαρά κάτι που πάντα γνωρίζατε, αλλά δεν θέλατε να το παραδεχτείτε: έχει άλλες φίλες, τις οποίες θεωρεί πιο σημαντικές από εσάς.
Η μητέρα σας πέθανε πριν από έξι μήνες, έπειτα από μακροχρόνια ασθένεια. Τότε νομίζατε ότι πενθήσατε κατά τη διάρκεια της ασθένειάς της και ότι ο θάνατος ήρθε ως σωτηρία από τον πόνο. Ένα απόγευμα και ενώ βλέπετε μια δραματική ταινία, ξεσπάτε σε κλάματα καθώς καταλαβαίνετε πόσο πολύ σας λείπει η μαμά σας.
Συνήθως προχωράμε στη ζωή νομίζοντας πως η συνειδητή αντίληψη που έχουμε για τον εαυτό μας είναι ό,τι είμαστε και δεν είμαστε. Στην πραγματικότητα, ένα σημαντικό μέρος της συναισθηματικής μας ζωής μένει κρυμμένο. Αυτή η ανακάλυψη δεν είναι κάτι καινούριο. Πολύ καιρό πριν, οι μελετητές της ανθρώπινης φύσης είχαν παρατηρήσει ότι κάποιοι άνθρωποι γνώριζαν τον εαυτό τους καλύτερα απ’ όσο άλλοι.
Ο όρος «υποσυνείδητος νους» επινοήθηκε από τον Γερμανό φιλόσοφο σερ Κρίστοφερ Ρίγκελ τον 18ο αιώνα, μεταφέρθηκε στα αγγλικά από τον Σάμιουελ Τέιλορ Κόλεριτζ, ενώ ο Φρόιντ τον υιοθέτησε τον προηγούμενο αιώνα ως ακρογωνιαίο λίθο της ψυχαναλυτικής θεωρίας του. Όμως από τότε μια νέα έννοια, το ασυνείδητο (στην καθομιλουμένη πολλοί αναφέρονται σε αυτό ως «το υποσυνείδητο», όμως, αν θέλουμε να είμαστε ακριβείς, ο σωστός όρος είναι «το ασυνείδητο») και έτσι θα το αναφέρω στο βιβλίο αυτό έχει εισαχθεί στον κλάδο και έχει επηρεάσει την κατανόηση του εαυτού και της χαρτογράφησής του.
Πολλοί άνθρωποι υποψιάζονται ασύνειδα κίνητρα πίσω από ορισμένες πράξεις, όπως το να ξεχάσει κάποιος μια ανεπιθύμητη υποχρέωση ή μια αγγαρεία: δεν σημαίνει ότι το έκανε επίτηδες, αλλά προδίδει την απροθυμία του να το φέρει εις πέρας.
Συχνά πιστεύουμε ότι γνωρίζουμε για τους άλλους πράγματα τα οποία οι ίδιοι δεν μπορούν να καταλάβουν για τον εαυτό τους. Μια παρέα μπορεί να συζητά για έναν φίλο της που δεν είναι παρών και την κοπέλα του, που τη γνώρισε πρόσφατα: «Καλά, δεν βλέπει ότι κι αυτή τον καταπιέζει, όπως και όλες οι προηγούμενες; Ίδια η μάνα του είναι!». Ακούμε έναν φίλο να λέει ότι είναι έτοιμος να κάνει πάλι μια νέα αρχή και σκεφτόμαστε κρυφά: Αμάν πια, σταμάτα να κοροϊδεύεις τον εαυτό σου!
Ενώ θεωρούμε ότι εμείς καταλαβαίνουμε πολύ καλά τους ανθρώπους γύρω μας, είναι πολύ πιθανό να αγανακτήσουμε αν κάποιος ισχυριστεί το ίδιο για εμάς. Η πιθανότητα να μην μπορούμε να αναγνωρίσουμε στον εαυτό μας κάτι που οι άλλοι βλέπουν ολοκάθαρα είναι πολύ δυσάρεστο συναίσθημα. Αν κάποιος φίλος μάς το επισημάνει, εμείς θα επιμείνουμε ότι το ολίσθημα της γλώσσας εξηγείται ως μια χημική δυσλειτουργία χωρίς περαιτέρω σημασία. Θα ισχυριστούμε ότι ξεχάσαμε το ραντεβού μας για δείπνο επειδή πιεζόμαστε πολύ στη δουλειά.
Μερικές φορές όντως ξεχνάμε επειδή είμαστε εξαντλημένοι από τη δουλειά. Μερικές φορές το γλωσσικό ολίσθημα όντως δεν σημαίνει τίποτα. Όμως συχνά οι παραλείψεις και τα ολισθήματα αποκαλύπτουν κάτι που υποβόσκει, αν και δεν το συνειδητοποιούμε και ίσως δεν θέλουμε να το παραδεχτούμε ούτε στον ίδιο μας τον εαυτό.
Το γεγονός ότι αναγνωρίζουμε ασύνειδα κίνητρα πιο πρόθυμα στους άλλους παρά στον εαυτό μας είναι απολύτως αναμενόμενο, αν σκεφτούμε τη φύση του ασυνειδήτου, τον λόγο για τον οποίο μερικές σκέψεις παραμένουν ασύνειδες και άλλες όχι. Σύμφωνα με τους θεωρητικούς της ψυχοδυναμικής που έχουν μελετήσει το θέμα αυτό από τον Φρόιντ και μετά, στο ασυνείδητο παραμένουν όλες οι σκέψεις και τα συναισθήματα που είτε είναι υπερβολικά οδυνηρά και δεν τα αντέχουμε είτε αντιτίθενται στην ηθική και στις αξίες μας, υπονομεύοντας την εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας. Με άλλα λόγια, δεν θέλουμε να γνωρίζουμε το περιεχόμενο του ασυνειδήτου μας.
Αν θέλαμε, τότε αυτές οι σκέψεις και τα συναισθήματα δεν θα ήταν ασύνειδα ευθύς εξαρχής. Πώς λοιπόν καταφέρνουμε να αποφύγουμε την αντιπαράθεση με τα τμήματα του εαυτού μας που δυσκολευόμαστε να αντέξουμε; Πώς είναι δυνατόν μια πλευρά της προσωπικότητάς μας να παραμένει ξένη για εμάς, ενώ οι άλλοι μπορούν να τη δουν;
Η απάντηση βρίσκεται στους ψυχολογικούς μηχανισμούς άμυνας (ή αμυντικούς μηχανισμούς). Οι αμυντικοί μηχανισμοί είναι αόρατες μέθοδοι μέσω των οποίων αποκλείουμε σκέψεις και συναισθήματα από το συνειδητό μας. Στην πορεία οι μηχανισμοί αυτοί διαστρέφουν επιδέξια την αντίληψη που έχουμε για την πραγματικότητα – τόσο όσον αφορά τις προσωπικές μας σχέσεις όσο και το εσωτερικό μας συναισθηματικό πεδίο.
Οι αμυντικοί μηχανισμοί ενώ μας είναι χρήσιμοι και απαραίτητοι προκειμένου να τα βγάλουμε πέρα με τον αναπόφευκτο πόνο που συμβαδίζει με την ανθρώπινη φύση, μπορεί, όταν θεμελιωθούν γερά μέσα μας, να παρεμποδίσουν την πρόσβαση σε συναισθήματα που πρέπει να αντιμετωπίσουμε.
Από τη μια πλευρά, το να αναισθητοποιήσουμε τον εαυτό μας μπροστά στα συντριπτικά συναισθήματα που μας προκαλεί ο χαμός ενός αγαπημένου προσώπου μπορεί να μας βοηθήσει να αντεπεξέλθουμε στο πένθος. Από την άλλη, το να εθελοτυφλούμε μπροστά στη συναισθηματική ένδεια που ζήσαμε στην παιδική μας ηλικία μπορεί να μας εμποδίζει να δούμε τον ρόλο που παίζει το παρελθόν στον δυστυχισμένο γάμο μας. Το να μπλοκάρουμε τη συνειδητοποίηση ότι όλοι οδεύουμε προς τον θάνατο μας επιτρέπει να ζούμε λειτουργικά την καθημερινότητά μας. Το να υιοθετούμε όμως επικίνδυνη συμπεριφορά, επειδή ασύνειδα θεωρούμε ότι είμαστε άτρωτοι και όχι θνητοί όπως όλοι, μπορεί να έχει τραγικές συνέπειες.
Όταν αποκλείουμε μεγάλα κομμάτια της συναισθηματικής μας εμπειρίας, εξαντλούμε τον εαυτό μας μειώνοντας το σθένος μας και την ικανότητά μας να τα βγάζουμε πέρα στη ζωή.
Ο θυμός, για παράδειγμα, θα μπορούσε να μας οδηγήσει σε σημαντικές αλλαγές, όπως στο να διαλύσουμε μια ανθυγιεινή σχέση με έναν εγωπαθή σύντροφο ή μια μονόπλευρη φιλία και να προστατεύσουμε τον εαυτό μας από την κακομεταχείριση. Ή, ακόμη, το να παραδεχτούμε τις τύψεις που αισθανόμαστε για τον τρόπο με τον οποίο φερθήκαμε σε κάποιον που αγαπάμε μπορεί να αποκαταστήσει τη σχέση μας μαζί του.
Οι αμυντικοί μας μηχανισμοί, αποπροσανατολίζοντας ή αποτρέποντας την έκφραση μερικών από τα πιο δυνατά μας πάθη, μας οδηγούν να πράττουμε με τρόπους που μας απομακρύνουν από αυτά που πραγματικά χρειαζόμαστε. Μπορεί ακόμη να μας στρέφουν προς την αυτοκαταδίκη ή την αυτοκαταστροφή.
Το χειρότερο είναι ότι οι αμυντικοί μηχανισμοί μπορεί να αποκλείουν ή να αποπροσανατολίζουν κομμάτια της συναισθηματικής ζωής μας που είναι απαραίτητα στις ουσιαστικές σχέσεις μας, όχι μόνο στις ερωτικές, αλλά και στις οικογενειακές και στις φιλικές, ακόμη και με τους συναδέλφους στη δουλειά.
Το βιβλίο αυτό θα περιγράψει αυτούς τους μηχανισμούς, θα εξηγήσει τη λειτουργία τους και θα μας μάθει να τους αναγνωρίζουμε. Θα μας διδάξει επίσης πιο αποτελεσματικούς τρόπους για να συμφιλιωθούμε με το ασυνείδητο και να εκφράσουμε ό,τι βρίσκεται σε αυτό: όταν οι μηχανισμοί άμυνας παγιώνονται ή γίνονται αμείλικτοι, τότε μας εμποδίζουν να ζήσουμε πλήρη και ικανοποιητική συναισθηματική ζωή.
Photo cover:pixabay.com/JillWellington/woman
Διαβάστε επίσης:
