«Υγεία, είναι μια κατάσταση ελεύθερη από σωματικό, ψυχικό και κοινωνικό πόνο» (WHO)
Σύμφωνα με τον παραπάνω ορισμό του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, δεν υπάρχει άνθρωπος στον πλανήτη που να είναι υγιής, ενώ την υγεία τη συναντάμε αποκλειστικά και μόνο ως έννοια, στα συγγράμματα της ανατομίας και της φυσιολογίας. Το ανθρώπινο σώμα, ειδικά στη δυτική σκέψη, αποτελεί αντικείμενο μελέτης, το οποίο στο πλαίσιο μιας ακραίας υλιστικής θεώρησης, έχει ταυτιστεί με τις φυσικές επιστήμες.
Η κλασική αυτή θετικιστική επιστημονική αντίληψη, δεν είναι έωλη, διότι στηρίχθηκε στην αποδοχή της μονοδιάστατης ισχύος του Καρτεσιανού δυϊσμού, ο οποίος βλέπει το ανθρώπινο σώμα, ως κρεατομαριονέτα του νου.
Στο παραδοσιακό βιοϊατρικό μοντέλο η ασθένεια αντιμετωπίζεται ως μία αντικειμενική αφηρημένη οντότητα, με κάποιο τρόπο διαχωρισμένη από τον άρρωστο που υποφέρει. Παρόλο που το βιοϊατρικό μοντέλο έχει επιδείξει επιτυχίες σε αρκετές κατηγορίες ασθενειών, εντούτοις υπάρχουν κατηγορίες στις οποίες έχει αποδειχθεί μοναδικά ανεπιτυχές. Στην πραγματικότητα, ελάχιστοι θεράποντες ιατροί βρίσκουν αυτό το μοντέλο ικανοποιητικό για την φροντίδα των ασθενών τους. Το βιοϊατρικό μοντέλο δεν εφοδιάζει επαρκώς τον θεράποντα γιατρό να αντιμετωπίσει τις ανησυχίες των ασθενών του, ιδιαίτερα εκείνων που πάσχουν από χρόνιες και ανίατες ασθένειες. Κι όμως, αυτοί οι ασθενείς, οι οποίοι αποτελούν την πλειοψηφία, αισθάνονται όλο και περισσότερο αποξενωμένοι από τους γιατρούς τους, ενώ παράλληλα εγείρουν και επισημαίνουν την ανεπάρκεια του βιοϊατρικού μοντέλου να παρουσιάσει και να αποδείξει μια αντικειμενική παθολογία και αντιμετώπιση για τις χρόνιες και ανίατες νόσους.
Το βιοϊατρικό μοντέλο γίνεται καλύτερα κατανοητό από τις απαντήσεις που δίνει σε πέντε πολύ απλές ερωτήσεις:
1. Τί προκαλεί την ασθένεια; Οι ασθένειες είτε προέρχονται έξω από το σώμα, εισβάλλουν στο σώμα και προκαλούν βλάβες μέσα στο σώμα, είτε προέρχονται από εσωτερικές βιολογικές αλλαγές. Οι παράγοντες που προκαλούν ασθένειες είναι χημικές ανισορροπίες, βακτήρια, ιοί και γενετική προδιάθεση.
2. Ποιος είναι υπεύθυνος για την ασθένεια; Επειδή η ασθένεια θεωρείται ότι προέρχεται από βιολογικές αλλαγές πέρα από τον έλεγχο του ανθρώπου, τα άτομα δεν θεωρούνται υπεύθυνα για την ασθένειά τους. Τα άτομα θεωρούνται θύματα κάποιας εξωτερικής δύναμης που προκαλεί εσωτερικές αλλαγές.
3. Πώς πρέπει να αντιμετωπιστεί η ασθένεια; Για το βιοϊατρικό μοντέλο η θεραπεία είναι φάρμακα, εμβολιασμός, χειρουργική επέμβαση, χημειοθεραπεία, ακτινοθεραπεία και ο στόχος είναι η αλλαγή της φυσικής κατάστασης του σώματος.
4. Ποιος είναι υπεύθυνος για τη θεραπεία; Την ευθύνη της θεραπείας την έχει ο γιατρός.
5. Ποιος είναι ο ρόλος της ψυχολογίας στην υγεία και στην ασθένεια; Για την παραδοσιακή βιοϊατρική, η ασθένεια μπορεί να έχει ψυχολογικές συνέπειες αλλά όχι ψυχολογικές αιτίες. Για παράδειγμα ο καρκίνος μπορεί να προκαλέσει δυστυχία, αλλά η ψυχική διάθεση δεν θεωρείται ότι σχετίζεται με την εμφάνιση και την πρόοδο του καρκίνου.
Στο βιοϊατρικό μοντέλο, ο τύπος αλληλεπίδρασης ιατρού-ασθενούς, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, είναι αυτός της ενεργητικότητας-παθητικότητας, όπου ο ασθενής είναι εξ ολοκλήρου παθητικός, υποτακτικός, ακινητοποιημένος στα χέρα του γιατρού. Η σχέση αυτή παραλληλίζεται με αυτήν του πατέρα και του απροστάτευτου βρέφους του. Υπάρχουν και οι περιπτώσεις όπου ο τύπος της σχέσης είναι αυτός της καθοδήγησης-συνεργασίας, ο ασθενής είναι μεν λιγότερο παθητικός, απ΄ό,τι στην προηγούμενη κατάσταση, κατανοεί τι συμβαίνει γύρω του, εκφράζει κριτική άποψη, αλλά είναι υπάκουος στις οδηγίες του ιατρού. Η σχέση αυτή, παρομοιάζεται με την σχέση του πατέρα και του παιδιού του (στην ύστερη παιδική ηλικία ή εφηβική)
Το βασικό ερώτημα για τη φύση του ανθρώπου είναι αν πράγματι είναι διαφορετική από αυτή των άλλων ανθρωποειδών, που η ζωή τους υπαγορεύεται από την αναζήτηση προστασίας και η κινητήρια δύναμη της συμπεριφοράς τους είναι η επιθετικότητα. Οι περισσότεροι φιλόσοφοι και στοχαστές έχουν μια μισανθρωπική στάση, αλλά η Ιατρική δεν μπορεί να έχει μια τέτοια βαθύτατα αντιθεραπευτική προσέγγιση της ανθρώπινης φύσης.
Mέχρι πρόσφατα, η δυτική σκέψη επέμενε να υποβαθμίζει ή και να αποκλείει επιδεικτικά κάθε δυνατότητα βιολογικής εξήγησης των συναισθημάτων, της σκέψης και της κοινωνικής συμπεριφοράς των ανθρώπων.
Οι αυστηρά προσηλωμένοι στο υλιστικό μοντέλο ζωής γιατροί, στην καλύτερη περίπτωση στέκονται αμήχανοι, ενώ στην χειρότερη, αποστρέφονται ακόμα και τον προβληματισμό ότι οι ασθένειες δεν είναι παρά αντανακλάσεις των εσωτερικών μας συγκρούσεων, είδωλα των ανομολόγητων πόθων μας, των δυσάρεστων γεγονότων της ζωής μας, της κακής ποιότητας της διατροφής μας, παρόλο που ολοένα οι έρευνες, αποδεικνύουν συνεχώς του λόγου το αληθές.
Μολονότι τα συναισθήματα και οι συγκινήσεις αποτελούν μια θεμελιώδη πτυχή της ανθρώπινης φύσης, πριν από μόλις τέσσερις δεκαετίες ήταν ένα υποτιμημένο γνωστικό αντικείμενο για τις βιοψυχολογικές έρευνες, οι οποίες επέλεγαν πιο «απτά» αντικείμενα μελέτης, όπως π.χ. την κυτταρική οργάνωση του νευρικού συστήματος ή τις βιοχημικές λειτουργίες του εγκεφάλου, αφήνοντας έτσι στη δικαιοδοσία της ψυχοθεραπείας ή της κοινωνικής ψυχολογίας τη διερεύνηση των δήθεν ασώματων ψυχικών λειτουργιών.
Στην ιατρική σκέψη υπάρχει ασάφεια περί της κατανόησης και απόδοσης της έννοιας της ψυχής, ασάφεια η οποία ποικίλλει αναλόγως της ιστορικής περιόδου και της κυρίαρχης ιδεολογίας. Τα συναισθήματα επενδύουν βιολογικές ανάγκες ενστικτικής αρχής στις ικανοποιήσεις τους, γι’ αυτό βρίσκονται σε τόσο στενή σχέση με το σώμα. Οι άλλες λειτουργίες, ανώτερης απαρτίωσης, όπως η αντίληψη, η συγκέντρωση, η προσοχή, η μνήμη, η βούληση, η νόηση, η σκέψη, η συνείδηση, είναι εργαλεία υποταγμένα στην ικανοποίηση προσαρμοστικών αναγκών του οργανισμού.
Χάρη στην πρόοδο των νευροεπιστημών τις τελευταίες δεκαετίες, ο εγκέφαλός μας, έδρα των ανομολόγητων συναισθημάτων μας και των πιο μύχιων σκέψεών μας, έχει γίνει όχι μόνο διαφανής στην επιστημονική γνώση, αλλά και δυνητικά χειραγωγήσιμος από όποιους κατέχουν αυτή τη γνώση. Οι ειδικοί είναι ήδη σε θέση να εντοπίζουν επακριβώς και να αναλύουν σε επίπεδο νευρώνων τις εγκεφαλικές μικροδομές που ενεργοποιούνται όταν π.χ. ερωτευόμαστε, όταν μαθαίνουμε ή απομνημονεύουμε κάτι, όταν λέμε ψέματα, όταν κοιτάζουμε ένα έργο τέχνης ή ένα αγαπημένο πρόσωπο.
Η σκέψη άλλαξε και έγινε φανερό ότι το μυαλό και το σώμα είναι πιο συνδεδεμένα από ό, τι υποθέτει το βιοϊατρικό μοντέλο. Η νευροενδοκρινολογία, για παράδειγμα, έχει φθάσει σε τέτοιο στάδιο εξέλιξης, ώστε καμία σοβαρή μελέτη στον τομέα της βιοσυμπεριφορικής έρευνας δεν μπορεί να αποφύγει τη συζήτηση θεμάτων που αφορούν στις επιπτώσεις της ορμονικής λειτουργίας στον βιωματικό χώρο, στη συμπεριφορά και στην ψυχοπαθολογία. Επιπλέον, ο μεγαλύτερος κίνδυνος για την υγεία δεν ήταν πλέον οι οξείες παθήσεις όπως η φυματίωση ή η γρίπη, αλλά οι χρόνιες ασθένειες όπως ο καρκίνος, τα αυτοάνοσα νοσήματα, η στεφανιαία νόσος, η παχυσαρκία, ο διαβήτης, οι οποίες επηρεάζονται άμεσα από τα συναισθήματα και την συμπεριφορά. Ως αποτέλεσμα, αναπτύχθηκε το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο της υγείας που μπορεί να γίνει κατανοητό με βάση τα ίδια ερωτήματα που τέθηκαν στο βιοϊατρικό μοντέλο.
1. Τί προκαλεί την ασθένεια; Τα ανθρώπινα όντα πρέπει να θεωρούνται σύνθετα συστήματα και η ασθένεια προκαλείται από πολλούς παράγοντες και όχι από έναν και μοναδικό αιτιώδη παράγοντα. Επομένως, η Ψυχολογία της υγείας επιχειρεί να απομακρυνθεί από το απλό γραμμικό μοντέλο υγείας και υποστηρίζει ότι η ασθένεια μπορεί να προκληθεί από ένα συνδυασμό βιολογικών (π.χ., ιών), ψυχολογικών (π.χ., συμπεριφορές, πεποιθήσεις) και κοινωνικών (π.χ., περιβαλλοντικών, διατροφικών) παραγόντων.
2. Ποιος είναι υπεύθυνος για την ασθένεια; Επειδή η ασθένεια θεωρείται αποτέλεσμα ενός συνδυασμού παραγόντων, ο άνθρωπος δεν θεωρείται πλέον παθητικό θύμα. Για παράδειγμα, η αναγνώριση ενός μοντέλου συμπεριφοράς ως αιτία της ασθένειας σημαίνει ότι ο άνθρωπος μπορεί να αναλάβει την ευθύνη τόσο της υγείας του όσο και της ασθένειάς του.
3. Πώς πρέπει να αντιμετωπιστεί η ασθένεια; Η θεραπεία απευθύνεται στον άνθρωπο ως όλον και όχι ως μέρος, δηλ., όχι μόνο στις παθολογικές αλλαγές που συμβαίνουν στο σώμα του. Αυτό, μπορεί να λάβει τη μορφή της αλλαγής στην συμπεριφορά ενθαρρύνοντας τις αλλαγές στις πεποιθήσεις, στις μεθόδους αντιμετώπισης, στη διατροφή και στην συνεργασία με τον θεράποντα ιατρό.
4. Ποιος είναι υπεύθυνος για τη θεραπεία; Επειδή αντιμετωπίζεται ολόκληρο το άτομο, όχι μόνο η σωματική του ασθένεια, ο ασθενής είναι συνεπώς, εν μέρει, υπεύθυνος για τη θεραπεία του. Αυτό μπορεί να έχει τη μορφή ευθύνης για τη λήψη φαρμάκων, την ευθύνη αλλαγής πεποιθήσεων, συμπεριφοράς και διατροφής. Ο ασθενής δεν θεωρείται θύμα.
5. Ποιος είναι ο ρόλος της ψυχολογίας στην υγεία και στην ασθένεια; Οι ψυχολογικοί παράγοντες δεν θεωρούνται συνέπεια της ασθένειας αντιθέτως, συμβάλλουν στην εμφάνισή της και επηρεάζουν την πορεία της.
Ο τύπος αλληλεπίδρασης μεταξύ ιατρού-ασθενούς είναι αυτός της ώριμης συμμετοχής, όπου οι ασθενείς συμμετέχουν ενεργά στην διαχείριση της αρρώστιας τους, είναι ικανοί να συμβάλλουν στη φροντίδα του εαυτού τους, ενώ παράλληλα κινητοποιούνται και μέσα από συλλογικές δραστηριότητες ενημέρωσης, συμπαράστασης, πρόληψης, αντιμετώπισης. Αυτή η σχέση είναι παρόμοια με αυτήν του ενήλικα με ενήλικα.
Το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο της υγείας επικεντρώνεται στην ψυχολογία σε όλα τα στάδια της υγείας και της ασθένειας. «Το λυπημένο στομάχι, τα θυμωμένα νεφρά, ο φοβισμένος λαιμός, η θλιμμένη μύτη, το δέρμα που κλαίει, ο πνεύμονας που χρειάζεται κάποιον να μιλήσει, ο ανεκπλήρωτος πόθος που γίνεται διαβήτης, το φαγητό ως έκφραση μίσους, ο φόβος για επικείμενη σύγκρουση που μασκαρεύεται σε ιγμορίτιδα, η συνεχής ματαίωση και η ζωή μέσα στη θλίψη που στρέφουν το σώμα κατά του εαυτού του κ.ο.κ», μερικά παραδείγματα για το πώς τα συναισθήματα διαποτίζουν κάθε όργανο, χυμό και κύτταρο του σώματός μας
Κάθε κλινική εικόνα μιας ασθένειας είναι έκφραση μιας ιδέας που βυθίστηκε στο σώμα ή ενός σχεδίου που απουσιάζει από τη συνείδηση και που μπορεί να αντιμετωπιστεί με παρόμοια πνευματική πληροφορία. Ο πόνος είναι μία μαρτυρία ότι κάτι καταδύθηκε από τη συνείδηση στο σώμα και το αγγίζει δυσάρεστα.
Η ψυχοθεραπεία είναι βιολογική θεραπεία που δρα μέσω βιολογικών μηχανισμών σε βιολογικά προβλήματα. Η κατανόηση, η ερμηνεία, η αναδιατύπωση, είναι μερικοί από τους διαφορετικούς τρόπους που χρησιμοποιούμε για να επηρεάσουμε διαφορετικούς νευροδιαβιβαστές, να μεταλλάξουμε την έκφραση κάποιων γονιδίων, να απενεργοποιήσουμε την εκδήλωση παθογόνων κληρονομικών χαρακτηριστικών. Οι σύγχρονες εξελίξεις στην νευροεπιστήμη αποκαλύπτουν την υποκείμενη ιατρική φύση της ψυχοθεραπείας
Στη θεραπεία, η ασθένεια τοποθετείται στο επίπεδο της επικοινωνίας. Η ασθένεια είναι το τίμημα που πρέπει να πληρωθεί για τη διατήρηση της απώθησης της σύγκρουσης. Η θεραπεία μετατοπίζει το ενδιαφέρον από την ενασχόληση με την ασθένεια στη γνώση της σύγκρουσης. Εκείνο που έχει σημασία είναι η οικονομική αξία της ασθένειας, η εξελικτική δυνατότητα των δομών και της οργάνωσης της προσωπικότητας. Στην θεραπεία γίνεται μία συνολική εκτίμηση της προσωπικότητας και αναζητούνται οι διάφορες δυνατότητες ισορροπίας ανάμεσα στα ασυνείδητα στοιχεία και τις φανερές εκφράσεις τους.
Η πραγματική εμπειρία έγκειται στην ερμηνεία των δικών μας συμπτωμάτων, στο πώς επηρεάζουν τη δική μας ζωή, την σχέση μας με τους γύρω μας και με τον εαυτό μας. Αυτό, δυσχεραίνεται από την τάση μας να μεταθέτουμε κάθε δυσάρεστο και δύσκολο πρόβλημα προς τα έξω κι εκεί να το επικρίνουμε ή να το πολεμούμε. Αυτή η τάση αποτελεί εμπόδιο και στην ερμηνεία των συμπτωμάτων. Η ερμηνεία των συμπτωμάτων σημαίνει προσπάθεια γνωριμίας με τη «σκιώδη» πλευρά μας, και ως εκ τούτου, μας ξεβολεύει. Για να απαλλαγεί κανείς από κάτι, είναι ανάγκη να ασχοληθεί διεξοδικά μ΄αυτό, αρχίζοντας πρακτικά από το μηδέν.
Συγγραφή – Επιμέλεια Άρθρου
Ψυχολόγος (Άδεια Ασκήσεως Επαγγέλματος). MSc Εκπαιδευτική Ψυχολογία. Εξειδίκευση σε: Συστημική Ψυχοθεραπεία, Ψυχοεκπαιδευτικές Παρεμβάσεις & Συμπεριφορική Θεραπεία Οικογένειας στην Ψύχωση, Δ.Δ., ΙΔΨ, Κλινική Ψυχοπαθολογία, Ιατρική Ψυχολογία. κιν.: 6974089804
Photo cover:pixabay.com/Helmut_Strasil/eye-g
Πηγή:psychology.gr
Διαβάστε επίσης:
