«Θα πεθάνω λεύτερος, γιατί σε όλη μου τη ζωή πολέμησα για τη λευτεριά!»
Ο Καπετάν Μιχάλης είναι η σύγχρονη Ιλιάδα του Καζαντζάκη. Και ο αληθινός Καπετάν Μιχάλης είναι ο πατέρας του Νίκου Καζαντζάκη. Η δράση του μυθιστορήματος εκτυλίσσεται στα 1889 στην Κρήτη, όπου οι υπόδουλοι Έλληνες επιχειρούν με έναν καινούργιο ξεσηκωμό να ελευθερωθούν από τον τουρκικό ζυγό.
Η Κρήτη είναι ένα νησί στο οποίο καίει μια φλόγα και οι ήρωες του βιβλίου κινούνται από μια δαιμονική φωτιά. Δεν φοβούνται το θάνατο και αγαπούν τη ζωή με έναν τρόπο αισθησιακό.
Ο Καπετάν Μιχάλης πολύ απέχει από το να είναι ένα τοπικιστικό μυθιστόρημα. Αντιθέτως, απεικονίζει λαμπρά την ορμή του ανθρώπου προς τη δικαιοσύνη και την ελευθερία, ενάντια στην τυραννία. Είναι ένα ψηφιδωτό από χαρακτήρες που βράζουν από πάθος, από κουλτούρες που συγκρούονται και ταυτόχρονα προσπαθούν να βρουν κοινό έδαφος.
Ο Καζαντζάκης απεικονίζει το δράμα που συνεπαίρνει έναν ολόκληρο λαό, δίνοντας σε κάθε φάση του ένα αδρό ανάγλυφο και μιαν ένταση που καθιστούν αξέχαστα όλα τα επιμέρους επεισόδια, στο μεγαλύτερο μέρος τους τραγικά, παρ’ όλο που ο συγγραφέας συχνά εισάγει με τέχνη μια χιουμοριστική νότα.
Στην πόλη του Ηρακλείου, στο «Μεγάλο Κάστρο», και στα περίχωρά του, ο Καζαντζάκης παρασταίνει ολοζώντανα τους πάντες και τα πάντα, όμως, ένας μονάχα από τους πρωταγωνιστές κυριαρχεί στη δράση: ο Καπετάν Μιχάλης. Είναι γιος του Καπετάν Σήφακα, ενός θαλερού εκατοχρονίτη που, κατά τη μακρά ζωή του, έχει δει την Κρήτη να ξεσηκώνεται εφτά φορές, να λούζεται ξανά και ξανά στο αίμα και να ξαναπέφτει στην οθωμανική κυριαρχία.
Ενώ ο γέροντας βάζει να τον μάθουν το αλφάβητο για να μπορέσει να γράψει τις μοιραίες και προφητικές λέξεις: «ελευτερία ή θάνατος», ο Καπετάν Μιχάλης, τον οποίον όλοι αγαπούν και φοβούνται, τίθεται επικεφαλής της εξέγερσης.
Όμως, ένα ακαταμάχητο πάθος, για το οποίο ο ίδιος νιώθει ντροπή, τον σπρώχνει να εγκαταλείψει για λίγο τη θέση του στον αγώνα. Ξεπληρώνει κατόπιν αυτή την ενοχή μαχαιρώνοντας την επίμαχη γυναίκα και θυσιάζοντας τη ζωή του για τη δόξα της αθάνατης Κρήτης.
Ωστόσο, κανένα από τα πρόσωπα του βιβλίου δεν είναι τόσο ισχυρά και σταθερά παρόν στην αφήγηση, όσο η Κρήτη, το άγριο νησί, για το οποίο κανείς δεν ξέρει αν αγαπά ή απεχθάνεται τα ίδια τα παιδιά του και το οποίο θα νικήσει την «Τουρκιά» με τον πόνο του.
Παρά τα πολυάριθμα επεισόδια βίας και ωμότητας, ο Καπετάν Μιχάλης διέπεται ολόκληρος από μια ατμόσφαιρα ποίησης και θρύλου.
Η ιδέα για το μυθιστόρημα φαίνεται πως υπάρχει από το 1929, όταν ο Καζαντζάκης γράφει στα γαλλικά το Kapétan Élia. Το 1936, στην Αίγινα, καταπιάνεται με τη συγγραφή του Mon père, επίσης στα γαλλικά και το ξαναδουλεύει το 1940.
Μερικά χρόνια αργότερα, το 1946, στο Κέιμπριτζ, ξεκινά το άγνωστο μέχρι σήμερα μυθιστόρημα «Ο ανήφορος», που αναφερόταν στην αντίσταση στους Γερμανούς.
Ο καπετάν Μιχάλης γράφεται το 1949-1950 στην Αντίμπ. Στην τελική του μορφή ενσωματώνει κάποιες σελίδες από τα προηγούμενα σχεδιάσματα, καθώς και μερικές περιγραφές, εκ νέου επεξεργασμένες, των κατεστραμμένων χωριών και του βυθισμένου σε πένθος πληθυσμού, που είχαν περιληφθεί στην Έκθεση της Κεντρικής Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων εν Κρήτη (1945).
Σημειώνει ο Καζαντζάκης: «Όταν άρχισαν, τώρα στα γεράματα, να γράφω τον Καπετάν Μιχάλη, ο κρυφός σκοπός μου ήταν τούτος: Να σώσω, ντύνοντάς το με λέξες, τ” όραμα του κόσμου όπως το δημιούργησαν τα παιδικά μου μάτια. Κι όταν λέω τ” όραμα του κόσμου, θέλω να πω τ” όραμα της Κρήτης.»
Από όταν εκδόθηκε ο Καπετάν Μιχάλης έδωσε έμπνευση σε αγώνες για την Ελευθερία από την Κύπρο μέχρι την Ιρλανδία. Πολλοί ζήτησαν ακόμα και να μπει και στα σχολεία ως μάθημα, όμως οι αντιδράσεις ήταν έντονες.
Η Ιερά Αρχιεπισκοπή Βορείου και Νοτίου Αμερικής, επίσης καταδίκασε τον «Καπετάν Μιχάλη Μαυρίδη». (ΣΣ: Μαυρίδης ήταν ο πρώτος εκδότης του βιβλίου και εσφαλμένα νόμιζαν ότι αυτό το όνομα ήταν μέρος του τίτλου.) Χρειάστηκε να περάσουν κάποιες δεκαετίες και το 1983 η ίδια Αρχιεπισκοπή κυκλοφόρησε μια έκδοση με αποσπάσματα του βιβλίου για να διδάσκονται στα ελληνικά κοινοτικά σχολεία. Όταν, δε, ο Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας επισκέφτηκε την Κρήτη, δημοσιογράφοι ζήτησαν τη γνώμη του για τον «άθεο» Καζαντζάκη και εκείνος τους απάντησε ότι τα έργα του κοσμούν τη βιβλιοθήκη του.
Με βάση το βιβλίο έχουν ανεβεί πολλές θεατρικές παραστάσεις στην Ελλάδα, με πρώτη το 1959 από τον θίασο Νίκου Χατζίσκου, ενώ στη δεύτερη (από τον Μάνο Κατράκη το 1966) ντύθηκε μουσικά από τον Μάνο Χατζιδάκι, ο οποίος έγραψε και το τραγούδι «Δεν ήταν νησί», τα λόγια του οποίου ήταν προσαρμοσμένα από αυτούσιες φράσεις του βιβλίου. (Εδώ μπορείτε να ακούσετε το τραγούδι από τη Νανά Μούσχουρη.)
Επίσης, σε λίγους μήνες το μυθιστόρημα μεταφέρεται στον κινηματογράφο σε σκηνοθεσία Κώστα Χαραλάμπους και τα γυρίσματα θα γίνουν φυσικά στην Κρήτη.
Ο Καπετάν Μιχάλης κέρδισε τη διεθνή αναγνώριση, καθώς μεταφράστηκε σε τουλάχιστον 29 χώρες, με πρώτη τα φινλανδικά το 1953 και πιο πρόσφατα τα ρώσικα το 2021.
Στις περισσότερες γλώσσες ο τίτλος του είναι ο πρωτότυπος, ενώ σε άλλες (ανάμεσά τους στα αγγλικά) δόθηκε ο υπότιτλος Ελευθερία ή Θάνατος ως τίτλος.
Έγραψαν σε ΗΠΑ και Αγγλία για τον Καπετάν Μιχάλη:
«Ο Καζαντζάκης δίνει στους χαρακτήρες του, ακόμη και μέσα στον θάνατο, μια λύσσα για ζωή. Οι σελίδες του μυθιστορήματος του Νίκου Καζαντζάκη αποκαλύπτουν το μυστικό του αρχαίου Ελληνικού μεγαλείου – μια αμείλικτη και σταθερή προτίμηση για την πραγματικότητα…» -Time Magazine
«Είναι ένα έργο με πολλούς παραλληλισμούς με το Για ποιον χτυπά η καμπάνα, του Χέμινγουεϊ. Ο Καπετάν Μιχάλης είναι ένα σημαντικό, πανέμορφο, αστραπιαία ζωντανό μυθιστόρημα.» -Kirkus Reviews
«Ο Καπετάν Μιχάλης είναι ο κόσμος ολόκληρος. Είναι γραμμένος από την καρδιά, τον νου, την ψυχή και τα σπλάχνα, με δύναμη και διεισδυτικό χιούμορ. Είναι το έργο ενός Δασκάλου.» -Saturday Review
«Μια από τις μεγάλες μορφές στο προσκήνιο της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Το να μην τον διαβάσει κανείς ισοδυναμεί με το να χάσει “τον Πρωτέα τής σύγχρονης μυθιστοριογραφίας”.» -The New York Times Book Review
«Ένας καλλιτέχνης Ευρωπαϊκού μεγέθους… Τόσο ζωντανό, που σε μαγνητίζει… Θυμίζει έναν από τους επιβλητικούς, αρχαίους χορούς της Κρήτης, που αντέχουν μέχρι σήμερα.» -Lawrence Durrell στο Τρίτο Πρόγραμμα του BBC
Ο Καπετάν Μιχάλης σε χαρτόδετη έκδοση
Ο Καπετάν Μιχάλης σε σκληρόδετη έκδοση
Ο Καπετάν Μιχάλης είναι ένα οικουμενικό βιβλίο για την Ανθρωπιά και την Ελευθερία.
Ο ίδιος ο Καζαντζάκης χωράει το νόημά του μέσα σε δυο γραμμές: «Υπάρχει στον κόσμο τούτον ένας μυστικός νόμος -αν δεν υπήρχε, ο κόσμος θα ήταν από χιλιάδες χρόνια χαμένος- σκληρός και απαραβίαστος: Το κακό πάντα στην αρχή θριαμβεύει και πάντα στο τέλος νικάται».
ΥΓ: Ανακαλύψτε όλα τα έργα του Νίκου Καζαντζάκη.
Photo cover:pixabay.com/PIRO4D/lighthouse
Διαβάστε επίσης:
