Ο Sigmund Freud ήταν Αυστριακός νευρολόγος και ψυχίατρος, πατέρας της ψυχανάλυσης. Καθιέρωσε τις έννοιες «ασυνείδητο» και «παιδική σεξουαλικότητα». Το έργο του θεωρείται κλασικό και η επιστημονική του προσφορά είναι ένα από τα σπουδαιότερα γεγονότα που έχει καταγράψει η ιστορία των επιστημών του πνεύματος.
Η έμπνευσή του ήταν ο Νίτσε, ο Καντ και ο Ντοστογιέφσκι. Το έργο του επηρέασε τον Ζακ Λακάν και τον Καρλ Μαρξ. Τα πρώτα χρόνια της ζωής του ανθρώπου και το κίνητρο της απόλαυσης αποτελούν ίσως την πιο σημαντική προσφορά του στην ψυχολογία.
Σας προτείνουμε 10 συμπαντικά βιβλία του που μπορείτε να τα προμηθευτείτε από https://www.psychology.gr/bookstore/vivlia-diasimon-psyxologon/
Αριστούργημα του διακειμενικού είδους που θα ονομάζαμε “περίληψη”, το βιβλίο αυτό γράφεται στα 1938, χρονιά που πεθαίνει ο Ζίγκμουντ Φρόυντ. Δεν τελειώνει απότομα, αλλά ενδέχεται ο συγγραφέας του να το συνέχιζε με κάποιον τρόπο. Με την περίφημη ευθυβολία της σκέψης του, με μιαν απαράμιλλη συμπυκνωτική ικανότητα, ο Φρόυντ “ψηλαφεί” τις βασικές αρθρώσεις της θεωρίας που ο ίδιος θεμελίωσε, και που ήδη είχε απλωθεί σε μια πληθωρική φιλολογία.
Πλάθει ένα κείμενο που δεν χάνει τίποτα από το πειστικό σφρίγος των άλλων έργων του, όπως και τίποτα από τη φινέτσα του προσωπικού του ύφους. Και εδώ γίνεται έκδηλη η έγνοια και το πάθος του ψυχαναλυτή να εκλαϊκεύσει τις ιδέες του και να τις κάνει όσο πιο κατανοητές γίνεται, διαλύοντας τις παρεξηγήσεις που μοιραία τις συνόδευαν επί μακρόν, πάντα με την υποδειγματικά νηφάλια συλλογιστική του.
Όπως συμβαίνει και με τις διαλέξεις του, η ανάγνωση της σύνοψης του φροϋδικού έργου μπορεί να μας προσφέρει μια καλύτερη κατανόησή του, μια συμπλήρωση και μια σύλληψη των αποχρώσεών του, επιβεβαιώνοντας ότι αυτό το μνημειώδες επίτευγμα προκύπτει, εκτός των άλλων, και από μια εν προόδω εργασία της γραφής.
Oι Μπρόυερ και Φρόυντ μας παρουσιάζουν στο βιβλίο αυτό μια καινοφανή για την εποχή τους αντίληψη περί υστερίας και, συγχρόνως, το πρώτο πλαίσιο για τη γέννηση της ψυχαναλυτικής θεωρίας.
Οι υστερικές γυναίκες δεν είναι πια εκφυλισμένες ή νοητικά καθυστερημένες, όπως ήθελε η προγενέστερη ψυχιατρική παράδοση.
Καθώς το άγχος, το τραύμα, η οδυνηρή ανάμνηση σοβούν βασανιστικά στο επώδυνο και δυσφορικό τους σώμα, ο μηχανισμός της υστερίας θα μελετηθεί στην κομβική σχέση μεταξύ ψυχικού και σωματικού, μεταξύ βιώματος, ανάμνησης και συμπτώματος.
Το ασυνείδητο είναι πλέον ένα δεδομένο, ενώ για πρώτη φορά, όσον αφορά στον Φρόυντ, η σεξουαλικότητα αναγνωρίζεται ως καθοριστικός παράγοντας. Για πρώτη φορά, επίσης, θα εμφανιστούν έννοιες όπως επένδυση, αντίσταση, απώθηση. Η ύπνωση θα είναι μόνο μια πρόσκαιρη τεχνική υποστήριξη, η οποία θα δώσει τη θέση της στην καθαρτική μέθοδο και, σε λίγο, η μεγάλη περιπέτεια της ψυχανάλυσης είναι έτοιμη να ξεκινήσει.
H ψυχανάλυση έχει κατακτήσει πολλά μετά την Ερμηνεία των ονείρων, όμως δεν θα ήταν τίποτα χωρίς αυτή την ορμητική βρυσομάνα δημιουργικών συλλήψεων, χωρίς αυτό το μνημειώδες συμβολικό τοπόσημο ενός ολόκληρου πνευματικού αιώνα, ενός ολόκληρου πολιτισμού.
Η πασίγνωστη φράση του Φρόυντ ότι “το όνειρο είναι η βασιλική οδός για το ασυνείδητο” δείχνει και τα ίχνη της προσπάθειάς του. Παράλληλα με την αποκρυπτογράφηση του ονείρου οδηγείται, αναπόφευκτα, στην ανακάλυψη των σημαντικών προταγμάτων της θεωρίας του, που κάνουν για πρώτη φορά την εμφάνισή τους μέσα στις σελίδες τηςΤraumdeutung: οιδιπόδειο σύμπλεγμα, ασυνείδητο, νεύρωση, παλινδρόμηση κ.ά.
Το όνειρο δεν θα αποδοθεί πλέον σε έναν μονοσήμαντο παράγοντα, όπως ένα σωματικό, ένα αντιληπτικό ερέθισμα ή μια έγνοια της ημέρας. Για τη γένεσή του θα συμβάλει ένα πλήθος ετερογενών παραγόντων μέσα στην απαράμιλλη διαπλοκή της περιώνυμης “εργασίας του ονείρου”, που πίσω της, βέβαια, η φροϋδική ενόραση θα εντοπίσει -σταθερά παρούσα, στίγμα ενός ολόκληρου ζωικού είδους και πολιτισμού- την ασυνείδητη επιθυμία.
Αυτό το μικρό σε έκταση αλλά πυκνό σε σημασίες δοκίμιο σηματοδοτεί μια μεγάλη στροφή στο έργο του Φρόυντ. Γραμμένο λίγο μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και επηρεασμένο, ενδεχομένως, από τις δυνάμεις καταστροφής που αυτός αποδέσμευσε, θα εγκαταλείψει την καθιερωμένη μέχρι τότε ψυχαναλυτική αντίληψη ότι τα ψυχικά φαινόμενα κυριαρχούνται από την παντοδυναμία της αρχής της ευχαρίστησης, εισάγοντας μια έννοια περισσότερο πρωτόγονη, περισσότερο καθοριστική, περισσότερο ζοφερή, την ενόρμηση του θανάτου.
Ο Φρόυντ μελετά φαινόμενα όπως αυτό της ψυχαναγκαστικής επανάληψης και αναζητά έρεισμα στη βιολογία και στη μελέτη των στοιχειωδών μορφών ζωής, για να υποστηρίξει ότι κάθε οργανική ζωή διέπεται από την επιστροφή σε μια προγενέστερη κατάσταση και, σε τελευταία ανάλυση, στην ηρεμία της ανόργανης ύλης.Έχοντας πλήρη επίγνωση για την παράτολμη εικοτολογία του, ο συγγραφέας θα μετασχηματίσει κάθε προηγούμενη αντίθεση που διέπει την ψυχική ζωή σ’ αυτήν των δυνάμεων του Έρωτα και του Θανάτου και θα υποστηρίξει το “παράδοξο” ότι τελικός σκοπός της ζωής, αυτόν που υπηρετεί και η ίδια η αρχή της ευχαρίστησης, είναι ο ίδιος ο θάνατος.
Θεωρώντας δεδομένη την ενόρμηση του θανάτου, ο Φρόυντ κατηύθυνε τους αναλυτές να αντιλαμβάνονται την επιθετικότητα ως μια καθαυτή ενόρμηση. Μετά το δοκίμιο αυτό η ψυχική σύγκρουση άρχισε πλέον να θεωρείται ότι προέρχεται από έναν θεμελιώδη ανταγωνισμό ανάμεσα στον Έρωτα και τον Θάνατο, την ενόρμηση της ζωής και την ενόρμηση του θανάτου, τη λίμπιντο και την επιθετικότητα.
Στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, ο Αυστριακός Σίγκμουντ Φρόυντ, φυσιολόγος και ψυχίατρος, έθεσε με τις μελέτες του τις βάσεις της ψυχανάλυσης ως θεραπευτικής μεθόδου και έφερε επανάσταση στον τρόπο που ο σύγχρονος άνθρωπος αντιλαμβάνεται έννοιες όπως η συνείδηση και η σεξουαλικότητα.
Η σεξουαλική ηθική και η σύγχρονη νευρικότητα είναι η μελέτη του Φρόυντ πάνω στην επίδραση του πολιτισμού στη σεξουαλική ηθική του ανθρώπου. Κατά πόσο αυτή η πολιτισμική σεξουαλική ηθική αξίζει τις θυσίες που μας επιβάλλει; Πώς μπορούν οι εκτεταμένοι κανόνες του πολιτισμού να οδηγήσουν σε διαστροφικές ενορμήσεις και νευρικότητα; Στο μικροσκόπιο της ανάλυσης μπαίνει η ζωή του ζευγαριού και πώς αυτό μπορεί να οδηγηθεί στη σεξουαλική ευτυχία ή τη νεύρωση που υπονομεύει την ευτυχία και την ίδια τη ζωή.
Όπως και να διαβάσει κανείς τις “Τρεις μελέτες για τη σεξουαλική θεωρία”, το κείμενο αυτό διατρέχεται από μία γενική και θεμελιώδη θέση: η διαστροφή δεν είναι εκτροπή, παρέκκλιση της σεξουαλικότητας, αλλά στην ίδια της την ουσία η ανθρώπινη σεξουαλικότητα είναι διαστροφική. Με άλλα λόγια, η “εξαίρεση”, δηλαδή η διαστροφή, καταλήγει να συμπαρασύρει στην κίνησή της και τον κανόνα. Η εξαίρεση, που θα έπρεπε να προϋποθέτει την ύπαρξη ενός προκαθορισμένου ενστίκτου, μιας προκαθορισμένης σεξουαλικής λειτουργίας με σαφώς προσδιορισμένους τους κανόνες εκπλήρωσής της, η εξαίρεση αυτή καταλήγει να υπονομεύσει και να καταλύσει την ίδια την έννοια της βιολογικής νόρμας.
Η ανατρεπτική αυτή θέση του Φρόυντ προσέκρουσε σε σφοδρότατες αντιδράσεις και αντιστάσεις που έλαβαν χώρα στην εποχή του αλλά παραμένουν ακόμα και σήμερα. Παρ’ όλο που η ύπαρξη της παιδικής σεξουαλικότητας είναι πλέον κοινός τόπος και έννοιες όπως “απώθηση”, “οιδιπόδειο”, “ψυχική σύγκρουση” κυκλοφορούν ευρύτατα, υπάρχει κάτι που αντιστέκεται πάντα στην ιδέα ότι η σεξουαλικότητα, ως ιδιαίτερη διάσταση της ανθρώπινης συνθήκης, βρίσκεται στον πυρήνα της ψυχικής λειτουργίας. Και αυτό αφορά όχι μόνο το ευρύ κοινό αλλά και την ψυχαναλυτική σκέψη ειδικότερα.[…]
Οι “Τρεις μελέτες για τη σεξουαλική θεωρία”, αυτό το μικρό αλλά θεμελιακό και αποφασιστικά καινοτόμο κείμενο, που ο Φρόυντ μαζί με την Ερμηνεία των ονείρων θεωρούσε τα δύο σημαντικότερα έργα του, επιχειρεί μία καντιανού τύπου κριτική επανεξέταση του τρόπου με τον οποίο νοούμε το ζήτημα της ανθρώπινης σεξουαλικότητας.
Όταν πρωτοεκδίδεται το έργο αυτό στα 1930, ο Φρόυντ είναι πλέον άρρωστος και καταβεβλημένος, ενώ η ναζιστική απειλή θα τον αναγκάσει να εκπατριστεί και να καταφύγει στο Λονδίνο. Εδώ και κάποια χρόνια, έχει δώσει μια νέα τροπή στην ψυχαναλυτική σκέψη, προτείνοντας την ιδέα της ενόρμησης του θανάτου.
Στην τροχιά αυτής της τολμηρής ιδέας, που συναντά αντιδράσεις ακόμη και σε ψυχαναλυτικούς κύκλους, κινείται το κείμενο της “Δυσφορίας μέσα στον πολιτισμό”. Σύμφωνα με αυτήν, η επιθετικότητα και η καταστροφή είναι βιολογικώς εγγενή στοιχεία της ανθρώπινης ιδιοσυστασίας και ανάγονται στον φόνο που διέπραξαν οι γιοι εις βάρος του πρωτόγονου πατέρα σε αμνημόνευτους χρόνους. Το αίσθημα ενοχής που θα προκύψει κατ’ αυτόν τον τρόπο θα εξηγήσει τη γέννηση της συνείδησης, την πολιτισμική εξέλιξη και τη δυσφορία του ατόμου μέσα στις πολιτισμένες κοινωνίες.
Μεταξύ άλλων, ο Φρόυντ εκφράζει κάποιες επιφυλάξεις για τη μεταφορά ψυχαναλυτικών όρων στο επίπεδο της μελέτης του πολιτισμού, ενώ δεν διστάζει να επιδοθεί, πάντα με τη “φιλική ουδετερότητα” του θεράποντα ψυχαναλυτή, σε έναν ανθρωπιστικού τύπου προβληματισμό για τη θέση και το μέλλον του ατόμου στις σύγχρονες κοινωνίες, που αρνούνται να αναγνωρίσουν ότι η βία ανήκει στις πραγματικές συνθήκες υπό τις οποίες έχουν συσταθεί.
Με το έργο αυτό, μέσα από μια φιλοσοφική ώθηση, η ψυχανάλυση δεν προτείνεται απλώς ως μία ψυχολογική θεωρία και θεραπευτική πρακτική, αλλά και ως ένα κλειδί για την κατανόηση της ιστορίας και του πολιτισμού.
Ο δρόμος που οδηγεί από τη φαντασία στην πραγματικότητα είναι ο δρόμος της τέχνης. Ο καλλιτέχνης είναι κάποιος που ωθείται από εξαιρετικά ισχυρές ορμικές ανάγκες· ποθεί την απόκτηση τιμών, δόξας, δύναμης, πλούτου, φήμης και αγάπης από τις γυναίκες, αλλά του λείπουν τα μέσα για να τα ικανοποιήσει. Έτσι, όπως κάθε άλλος με ανικανοποίητους πόθους, απομακρύνεται από την πραγματικότητα και μεταφέρει το ενδιαφέρον και τη λίμπιντό του στις επιθυμίες των φαντασιώσεών του.
[…] Ένας αληθινός καλλιτέχνης γνωρίζει πώς να επεξεργάζεται τις ονειροπολήσεις του, έτσι ώστε χάνουν τα προσωπικά στοιχεία που δυσαρεστούν τους ξένους και μπορούν να τις απολαύσουν και οι άλλοι. Γνωρίζει επίσης να τις μετριάζει, έτσι ώστε η καταγωγή τους από απαγορευμένες πηγές να μην είναι εύκολα αναγνωρίσιμη. Επιπλέον, έχει τη μυστηριώδη δυνατότητα να μεταπλάθει ένα ορισμένο υλικό, μέχρι να γίνει πιστό ομοίωμα των φαντασιώσεών του, και γνωρίζει πώς να προσδίδει στους αντικατοπτρισμούς των φαντασιώσεών του τόσο μεγάλη ροή ηδονής, ώστε, τουλάχιστον προς στιγμήν, οι απωθήσεις να φαίνεται σαν να κλυδωνίζονται και να καταρρέουν.
Κάθε φορά που το επιτυγχάνει ανοίγει στους άλλους τον δρόμο για την ανακούφιση και την ικανοποίηση των δικών τους, ασυνείδητων πηγών ηδονής και αποκομίζει την ευγνωμοσύνη και τον θαυμασμό τους· κερδίζει -μέσω της φαντασίας του- ό,τι μέχρι τότε κέρδιζε στην φαντασία του: δόξα, δύναμη και την αγάπη των γυναικών.
Στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, ο Αυστριακός Σίγκμουντ Φρόυντ, φυσιολόγος και ψυχίατρος, έθεσε με τις μελέτες του τις βάσεις της ψυχανάλυσης ως θεραπευτικής μεθόδου και έφερε επανάσταση στον τρόπο που ο σύγχρονος άνθρωπος αντιλαμβάνεται έννοιες όπως η συνείδηση και η σεξουαλικότητα.
Στο έργο “Λογοτεχνία, τέχνη και ψυχανάλυση” (Psychoanalytische Scudien an Werken den Dichtung und Kunst, 1924) επιλέγεται ένα καθαρά καλλιτεχνικό πεδίο ψυχαναλυτικής μελέτης. Ο Φρόυντ, με ενδιαφέρον που δεν είναι αισθητικό, μελετά τι φανερώνουν τα λογοτεχνικά ή όποια άλλα έργα για την ανθρώπινη ψυχολογία, τόσο του δημιουργού όσο και αυτού που γίνεται κοινωνός τους. Το ασυνείδητο είναι και πάλι παρών και οι απεικονίσεις της τέχνης προκύπτουν από ποικίλα αίτια, όπως ο φόβος του θανάτου και τα σεξουαλικά ένστικτα.
Photo cover:pixabay.com/janeb13
