Η Αποκριά είναι η γιορτή των παιδιών και παρ’ όλο που η πανδημία συνεχίζει να βάζει περιορισμούς, ο Οργανισμός Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας του Δήμου Αθηναίων προσκαλεί τα παιδιά από 4 ετών να ζήσουν τη δική τους αποκριάτικη ιστορία και να γίνουν πρωταγωνιστές μέσα από αποκριάτικα διαδικτυακά προγράμματα, με έμπνευση από την παγκόσμια και την ελληνική ιστορία και παράδοση.
Οι βιβλιοθηκονόμοι της Παιδικής Βιβλιοθήκης Σταθμού Λαρίσης και της Βρεφικής-Νηπιακής Βιβλιοθήκης έχουν ετοιμάσει δημιουργικά ταξίδια για παιδιά από 4 ετών και τα καλούν να γνωρίσουν το έθιμο της Καθαράς Δευτέρας, αλλά και της κυρά -Σαρακοστής και να δημιουργήσουν τον δικό τους χαρταετό.
«Ας γνωρίσουμε την Καθαρά Δευτέρα»
Για παιδιά από 7 ετών και άνω από την Παιδική Βιβλιοθήκη σταθμού Λαρίσης Δήμου Αθηναίων
Τα παιδιά συντροφιά με τους γονείς τους θα ανακαλύψουν τη ήθη και τα έθιμα της Καθαράς Δευτέρας. Έχετε αναρωτηθεί ποτέ τι σημαίνει η λέξη «Κούλουμα» και ποια είναι η προέλευσή της; Προσδεθείτε! Ένα ταξίδι στο χρόνο και στη μνήμη ξεκινά.
«Καρναβάλι στην Αθήνα», Σπύρος Βασιλείου
Ήθη ονομάζονται οι αντιλήψεις μίας κοινωνίας, ενός λαού, για την ηθική και κοινωνική του συμπεριφορά. Τα ήθη ορίζουν αξίες, προσδιορίζουν σχέσεις, καθορίζουν συμπεριφορές, αισθήματα και νοοτροπίες, οι οποίες χαρακτηρίζουν μια εποχή. Με την πάροδο του χρόνου οι αντιλήψεις που έχουν επικρατήσει παγιώνονται και συνοδεύονται από μια σταθερά επαναλαμβανόμενη τελεστική. Γίνονται συνήθειες με καθολικό χαρακτήρα, που τηρούνται από όλα τα μέλη της κοινωνικής ομάδας, αυτές οι συνήθειες ονομάζονται Έθιμα.
Ήθη και Έθιμα της Καθαράς Δευτέρας
Η Καθαρά Δευτέρα είναι η πρώτη ημέρα της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, της νηστείας του Πάσχα για την Ορθόδοξη εκκλησία. Ονομάστηκε έτσι γιατί οι χριστιανοί την ημέρα αυτή «καθαρίζονται» σωματικά και πνευματικά. Με την ονομασία Κούλουμα χαρακτηρίζεται ο υπαίθριος πανηγυρισμός της Καθαράς Δευτέρας. Η γιορτή έχει τις ρίζες της στην Αθήνα, ωστόσο οι εορτασμοί γίνονται σε όλη την Ελλάδα με διαφορετικά έθιμα σε κάθε περιοχή. Οι απόψεις για την προέλευση της λέξης διίστανται. Μια εκδοχή είναι ότι η λέξη «κούλουμα», προέρχεται από τον αναγραμματισμό της λατινικής λέξης «cumulus», που σημαίνει σωρός -αφθονία-, αλλά και τέλος. Σηματοδοτεί το τέλος της Αποκριάς και την αρχή της Σαρακοστής.
Μια άλλη εκδοχή είναι ότι προέρχεται από την λατινική λέξη «columna», που σημαίνει κίονας ή κολώνα, κι αυτό γιατί οι Αθηναίοι συνήθιζαν να γιορτάζουν την Καθαρά Δευτέρα στις «κολώνες», δηλαδή, στους στύλους του Ναού του Ολυμπίου Διός. Η παράδοση λέει ότι οι Αθηναίοι πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο συγκεντρώνονταν στις πλαγιές του λόφου του Φιλοππάπου, όπου έτρωγαν και έπιναν καθισμένοι στους βράχους, μέχρι τη δύση του ηλίου. Τότε, οι Ρουμελιώτες γαλατάδες της Αθήνας, έστηναν τσάμικο χορό γύρω από τους στύλους του Ολυμπίου Διός.
Η Καθαρά Δευτέρα από τα παλιά χρόνια έχει περάσει στη συνείδηση του λαού σαν μέρα καθαρμού. Πρόκειται για μια από τις σημαντικότερες περιόδους της εκκλησιαστικής και λαογραφικής μας παράδοσης. Από την ημέρα αυτή ξεκινά μια μεγάλη περίοδος νηστείας, η οποία διαρκεί 40 ημέρες. Οι εορτάζοντες τα Κούλουμα καταναλώνουν νηστίσιμα φαγητά, τα λεγόμενα σαρακοστιανά όπως θαλασσινά, λαχανικά, φρούτα, ελιές, χαλβά, φασολάδα. Τα νηστίσιμα συνοδεύονται από τη λαγάνα, ένα είδος άρτου χωρίς προζύμι.
«Το τραπέζι της Καθαράς Δευτέρας», Σπύρος Βασιλείου
Το έθιμο του πετάγματος του χαρταετού
Το πέταγμα του χαρταετού είναι μέρος των εθίμων της Καθαράς Δευτέρας. Συμβολίζει το πέταγμα της ανθρώπινης ψυχής προς τον ουρανό. Οι χαρταετοί έκαναν την εμφάνισή τους στην Κίνα πριν από 3.000 χρόνια, η κατασκευή στην αρχική της μορφή αντέγραφε τη μορφή των πουλιών, από εκεί και έπειτα ακολούθησε αρχαίες διαδρομές και υιοθετήθηκε από πολλούς λαούς, αποκτώντας νέες μορφές και συμβολισμούς.
Χαρταετούς όμως βρίσκουμε και στην Αρχαία Ελλάδα, ο αρχιμηχανικός Αρχύτας του Τάραντος, τον 4ο αιώνα π.Χ., χρησιμοποίησε στην αεροδυναμική του τον αετό. Παλαιότερη αναφορά θα μπορούσε να θεωρηθεί η εύρεση ενός Ελληνικού αγγείου της κλασικής εποχής, στο οποίο απεικονίζεται μια κόρη που κρατά στα χέρια της μια μικρή λευκή σαίτα, είδος αετού, με το νήμα της, έτοιμη να πετάξει.
Ο χαρταετός είναι μια ελαφριά κατασκευή, για να μπορεί να πετάει με τη βοήθεια του αέρα. Κρατιέται από αυτόν που τον πετάει μέσω ενός λεπτού σχοινιού που ονομάζεται «καλούμπα». Ο σκελετός κατασκευάζεται από καλάμι και το μέρος που φέρνει αντίσταση στον αέρα από πλαστικό φύλλο ή χαρτί. Υπάρχουν πολλών ειδών σχήματα και χρώματα, στην Ελλάδα το παραδοσιακό σχήμα είναι αυτό με τον εξάγωνο σκελετό. Σημαντικό ρόλο στο πέταγμα αποτελεί η ουρά, η οποία φτιάχνεται με χρωματιστά χαρτιά ή χάρτινες κορδέλες.
«Χαρταετοί», Σπύρος Βασιλείου
Ώρα για δράση…
- Είστε έτοιμοι να δημιουργήσετε τον δικό σας χειροποίητο χαρταετό;
Στο παρακάτω βίντεο μπορείτε ακολουθώντας τις οδηγίες και με απλά υλικά να δημιουργήσετε τον χαρταετό σας. Καλή επιτυχία!
Κατασκευη Χαρταετος – Craft Decorative Kite – YouTube
Εναλλακτικά μπορείτε να εμπνευστείτε από τον πίνακα με θέμα «Χαρταετοί», του Σπύρου Βασιλείου και να δημιουργήσετε τον δικό σας πίνακα ζωγραφικής.
«Τριακόσιες εξήντα τέσσερις ημέρες… τόσες χρειάζεται ένας χαρταετός για να ξαναβγεί στον ουρανό αντάμα με τους άλλους χρωματιστούς «συναδέλφους». Κάποτε, φτάνει εκείνη η μέρα. Η υπ’ αριθμόν 365 και τότε τι θα συμβεί;»
«Η μοναξιά του χαρταετού», Κωνσταντίνος Κυριακόπουλος, Δόντι, 2014
- Με αφορμή το παραπάνω απόσπασμα από το παραμύθι του Κωνσταντίνου Κυριακόπουλου «Η μοναξιά του χαρταετού», συνοδεύουμε τον πίνακα ζωγραφικής μας με μια ιστορία. Πως λέγεται ο χαρταετός μας; Έχει φίλους; Που ζει; Και τι κάνει τον υπόλοιπο καιρό μέχρι να μπορέσει να ξαναβγεί και να πετάξει στον ουρανό;
- Τα ήθη και τα έθιμα της Καθαράς Δευτέρας, καθώς και οι παραδόσεις και οι συνήθειες αυτής της ημέρας, συνοδεύουν τις αναμνήσεις μικρών και μεγάλων. Μπορείτε να ρωτήσετε τους γονείς ή τους παππούδες σας, ποιες είναι οι δικές τους αναμνήσεις από αυτή τη γιορτή; Πώς, που και τι συνήθιζαν να κάνουν;
Αν θέλετε, μπορείτε να μας στείλετε τις ιστορίες σας στο email της Παιδικής βιβλιοθήκης Στ. Λαρίσης: paidikivivliosl@gmail.com, ώστε να τις δημοσιεύσουμε στα social media του ΟΠΑΝΔΑ
Πηγές
Μερακλή, Μ.Γ. (2004). Ελληνική λαογραφία. Ήθη και έθιμα, Οδυσσέας
Βιβλιοθήκη – Σύλλογος των Αθηναίων (syllogostonathinaion.gr)
Καθαρά Δευτέρα – Βικιπαίδεια (wikipedia.org)
Κατασκευη Χαρταετος – Craft Decorative Kite – Bing video
The History of Kites (From 5th century BC to Now) – KiteFlying
Spyros Vassiliou Archive | Αρχείο Σπύρος Βασιλείου
“Την κυρά-Σαρακοστή που είναι έθιμο παλιό, οι γιαγιάδες μας την φτιάχναν με αλεύρι και νερό..!”
Μία δράση για παιδιά από 4 έως 10 ετών από τη Βρεφική-Νηπιακή Βιβλιοθήκη Δήμου Αθηναίων
Μιλάμε για την περίοδο πριν από το Πάσχα και κατασκευάζουμε την κυρά Σαρακοστή.
“...Τούτα δεν τα είχε βγάλει από το μυαλό του ο Λάμπης. Τα ξέρανε και τα άλλα παιδιά στο νησί. Άλλα τα πίστευαν. Άλλα όχι.
Σαν τον έσπρωχνε η περιέργεια ρωτούσε τη γιαγιά του ή τη μάνα του, αν στ’ αλήθεια έχει εφτά πόδια η κυρά Σαρακοστή, μα η μία το επιβεβαίωνε με σιγουριά και η άλλη γελούσε κι απ’ τα πολλά τα γέλια ξεχνούσε να του απαντήσει”.
(Εφτά παπούτσια για την κυρά Σαρακοστή, Άννα Ιακώβου.Εκδόσεις Άθως, 2016)
Το έθιμο της κυρά-Σαρακοστής είναι από τα παλιότερα έθιμα που σχετίζονται με τη γιορτή του Πάσχα. Χρησίμευε πάντα ως ημερολόγιο για να μετράμε τις εβδομάδες από την Καθαρά Δευτέρα μέχρι τη Μεγάλη Εβδομάδα, καθώς η κυρά-Σαρακοστή έχει 7 πόδια, ένα για κάθε εβδομάδα της περιόδου της Σαρακοστής. Πρόκειται για ένα έθιμο που τείνει στις ημέρες μας να εκλείψει, ενώ παλαιότερα το συναντούσαμε σε όλο τον ελλαδικό χώρο με διάφορες παραλλαγές.
Η κυρά-Σαρακοστή, στις περισσότερες περιοχές, ήταν μια χάρτινη ζωγραφιά, που απεικόνιζε μια γυναίκα, που έμοιαζε με καλόγρια, με 7 πόδια, σταυρωμένα χέρια γιατί προσεύχεται, ένα σταυρό γιατί πήγαινε στην εκκλησία και χωρίς στόμα γιατί νηστεύει. Στο τέλος κάθε εβδομάδας, αρχής γενομένης από το Σάββατο μετά την Καθαρά Δευτέρα, της έκοβαν ένα πόδι. Το τελευταίο το έκοβαν το Μεγάλο Σάββατο. Αυτό το κομμάτι χαρτί το δίπλωναν καλά και το έκρυβαν σε ένα ξερό σύκο ή καρύδι, το οποίο τοποθετούσαν μαζί με άλλα. Όποιος το έβρισκε θεωρούνταν τυχερός και γουρλής. Σε κάποιες περιοχές, το έβδομο πόδι το τοποθετούσαν μες στο ψωμί της Ανάστασης και όποιος το έβρισκε του έφερνε γούρι.
Σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, η κυρά-Σαρακοστή φτιάχνεται από ζυμάρι με απλά υλικά και, κυρίως, πολύ αλάτι για να μη χαλάσει. Εξάλλου, δεν τρωγόταν, αφού χρησιμοποιούνταν ως ημερολόγιο. Αλλού πάλι, την έφτιαχναν από πανί και τη γέμιζαν με πούπουλα.
Στον Πόντο, η κυρά-Σαρακοστή ήταν μια πατάτα ή ένα κρεμμύδι που το κρεμούσαν απ’ το ταβάνι και πάνω του είχαν καρφωμένα επτά φτερά κότας, ώστε να αφαιρούν ένα φτερό κάθε εβδομάδα. Εδώ το έθιμο ονομαζόταν “Κουκουράς”.
Για το έθιμο της κυρα-Σαρακοστής έχουν γραφτεί οι παρακάτω στίχοι:
Την κυρά Σαρακοστή
που ‘ναι έθιμο παλιό
οι γιαγιάδες μας τη φτιάχναν’
με αλεύρι και νερό.
Για στολίδι της φορούσαν
στο κεφάλι ένα σταυρό
μα το στόμα της ξεχνούσαν
γιατί νήστευε καιρό.
Και τις μέρες τις μετρούσαν
με τα πόδια της τα επτά
κόβαν’ ένα τη βδομάδα
μέχρι να ‘ρθει η Πασχαλιά.
- Εσείς ξέρετε άλλα έθιμα που να σχετίζονται με την περίοδο της Σαρακοστής;
- Εάν θελετε, μπορείτε και εσείς να φτιάξετε την κυρά Σαρακοστή είτε με χαρτί είτε με ζυμάρι
- Η Κυρά Σαρακοστή με χαρτί.
Εκτυπώστε εδώ - Η Κυρά Σαρακοστή με ζυμάρι
Συστατικά
- 3 κούπες αλεύρι
- 1 κούπα αλάτι
- 1 κούπα νερό
- μπαχαρικά για διακόσμηση όπως γαρύφαλλο ή μαχλέπι
Εκτέλεση
- Βάζουμε τα υλικά για το ζυμάρι σε ένα λεκανάκι και τα ζυμώνουμε μέχρι να γίνει μια ελαστική και ωραία ζύμη.
- Πλάθουμε την Κυρά Σαρακοστή με το ζυμάρι φτιάχνοντας το σώμα, τη φούστα, το πρόσωπο, τα πόδια της, τη διακοσμούμε όπως θέλουμε και τη βάζουμε σε ένα ταψί το οποίο έχουμε στρώσει με λαδόκολλα.
- Την αφήνουμε να στεγνώσει καλά ή εναλλακτικά την ψήνουμε για 20-30 λεπτά στον φούρνο με τη βοήθεια πάντα κάποιου μεγαλύτερου.
ΠΡΟΣΟΧΗ! ΔΕΝ ΤΡΩΓΕΤΑΙ!
Αν θέλετε, μπορείτε να μας στείλετε τις κατασκευές σας στο email της Βρεφικής-Νηπιακής Βιβλιοθήκης vrefikilibrary@gmail.com , ώστε να τις δημοσιεύσουμε στα social media του ΟΠΑΝΔΑ.
Photo cover: pixabay.com/Dimitris Vetsikas
